Ας μιλήσουμε για το φάρμακο- του καθηγητή Κούβελα Δημήτρη
Φάρμακο είναι κάτι που μας θεραπεύει, που μας επαναφέρει σε λειτουργία, που μας κάνει να μην πονάμε, να κινούμαστε, να νοιώθουμε ή να γινόμαστε υγιείς.
Όπως λοιπόν το φάρμακο υπάρχει για να μας «προσέχει» έτσι πρέπει να το προσέχουμε και εμείς για να είναι στην κατάσταση που χρειάζεται.
Λίγα λόγια λοιπόν για το πως επιτυγχάνεται η σταθερότητα της ποιότητας του φαρμάκου, από τον κατασκευαστή μέχρι τον καταναλωτή.
Το φάρμακο είναι στην κυριολεξία το πλέον ελεγχόμενο προϊόν στον πλανήτη. Η καθαρότητα των πρώτων υλών, των υλικών συσκευασίας, ακόμη και του αέρα που έρχεται σε επαφή μαζί του είναι όλα πρακτικώς απολύτως καθαρά, απαλλαγμένα ρύπων και μικροοργανισμών. Η συνταγή κατασκευής είναι πάντα η ίδια, με κάθε συστατικό να έχει ελεγχθεί από πριν και το τελικό σκεύασμα να έχει αναλυθεί μετά την κατασκευή. Η πιθανότητα λάθους είναι πρακτικώς μηδενική και το προϊόν που ελευθερώνεται στην αγορά, έχει όλα τα χαρακτηριστικά που το περιγράφουν, σε σχέση με την ποιότητα, την ποσότητα, την καθαρότητα, αλλά και την σταθερότητα.
Όσον αφορά στην σταθερότητα, αυτό είναι ένα σημαντικό θέμα που απασχολεί πολλούς. Η σταθερότητα επιτυγχάνεται εγγυημένα στο φάρμακο, με απολύτως προσεκτική επιλογή των πρώτων υλών, σε κενό αέρος, αν αυτός επηρεάζει, σε απουσία υγρασίας, απουσία φωτός και σε κατάλληλη θερμοκρασία, ενώ συχνά, και εφόσον κρίνεται απαραίτητο, προστίθενται «συντηρητικά».
Τα συντηρητικά, που τόσο τρόμο προκαλούν στους αδαείς, είναι αδρανείς βιολογικώς, επί το πλείστον ουσίες, που συνήθως είναι είτε αντιοξειδωτικά (βιταμίνη Ε, C κλπ), είτε τασενεργά (σαπούνι), είτε κάτι άλλο, πάντα ασφαλές, όσον αφορά στη βιολογική δραστικότητά του.
Πάντα το φάρμακο μεταφέρεται με ευθύνη του παραγωγού, υπό κατάλληλες συνθήκες, σε φαρμακαποθήκες, και στη συνέχεια στα ιδιωτικά ή κρατικά φαρμακεία. Στις Φαρμακαποθήκες και στα φαρμακεία, την ευθύνη φέρει πιστοποιημένος επιστήμονας, ο υπεύθυνος φαρμακοποιός, ειδικός σε όλη τη διαδικασία από την παρασκευή, ως την παράδοσή του φαρμάκου, ιδιοχείρως, στον καταναλωτή.
Οι φαρμακαποθήκες και τα φαρμακεία, υπόκεινται σε ειδική νομοθεσία λειτουργίας, ελέγχονται από τους φαρμακευτικούς συλλόγους και τον ΕΟΦ και εξασφαλίζουν τις υψηλές προδιαγραφές αποθήκευσης των φαρμάκων μέχρι την ημερομηνία λήξης τους. Αν το φάρμακο αποθηκευτεί σε κατάλληλες συνθήκες, τότε, ακόμα και πολύ καιρό μετά την ημερομηνία λήξης του το φάρμακο είναι δραστικό και ασφαλές.
Όλα τα φάρμακα έχουν οδηγίες φύλαξης, όπως και οδηγίες χρήσης. Εφόσον αυτές ακολουθούνται πιστά, τότε η ημερομηνία λήξης δηλώνει ότι το προϊόν είναι εγγυημένα μέχρι την αναγραφόμενη ημερομηνία απολύτως δραστικό, όπως την πρώτη ημέρα της κυκλοφορίας του. Οι γενικές οδηγίες λένε ότι το φάρμακο πρέπει να αποθηκεύεται και να μεταφέρεται μέσα στη συσκευασία του (χάρτινο κουτί, εσωτερικό μπουκαλάκι ή σωληνάριο ή οτιδήποτε άλλο). Είναι καλό να μη βγαίνει από τη συσκευασία του μέχρι την κατανάλωση, διότι αυτή το προστατεύει από θερμοκρασία, φως και υγρασία. Αν η εξωτερική συσκευασία είναι αλλοιωμένη ή κατεστραμμένη, είναι εξαιρετικά πιθανό να έχει καταστραφεί και το φάρμακο, οπότε καλό είναι να αποσύρεται. Η συσκευασία επίσης πρέπει να διατηρείται για λόγους συμμόρφωσης και μείωσης των λαθών. Είναι πολύ βολικό ο χρήστης να αναγνωρίζει τη συσκευασία και να μην μπερδεύει τα διάφορα ομοειδή σκευάσματα μεταξύ τους.
Συχνά έχουμε την τάση να αποθηκεύουμε φάρμακα στο ψυγείο για «καλύτερα». Το καλύτερα είναι αυτό που γράφεται στις οδηγίες. Έτσι αν λέει θερμοκρασία περιβάλλοντος, τότε πρέπει να είναι γύρω στους 20οC. Αν ένα τέτοιο υγρό σκεύασμα (σιρόπι) αποθηκευτεί στο ψυγείο, τότε μειώνεται η διαλυτότητα της δραστικής, ενδέχεται να αλλάξει η σύνθεση του διαλύματος και επομένως το δοσολογικό σχήμα του. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στις κρέμες, αλοιφές, υπόθετα κλπ. Δεν φυλάσσονται στο ψυγείο, εκτός και αν αυτό, αναγράφεται ρητά στη συσκευασία ή στο φύλλο οδηγιών.
Τα φάρμακα κατά κανόνα πρέπει να φυλάγονται μακριά από παιδιά (δυσπρόσιτοι χώροι), σε σκοτεινά και δροσερά ντουλάπια. Δεν πρέπει να τα κρατάμε στο αυτοκίνητο (χειμώνα και καλοκαίρι), δεν πρέπει να τα ξεχνάμε εκτεθειμένα σε τραπέζια και ράφια που βρίσκονται κοντά σε θερμές πηγές, σε χώρους με μεγάλη υγρασία κλπ.
Αν ένα φάρμακο έχει λήξει καλό είναι να επιστρέφεται στο φαρμακείο προκειμένου να καταστραφεί με συγκεκριμένο τρόπο και να μην ρυπάνει το περιβάλλον. Αν όμως δεν έχουμε εύκολη πρόσβαση σε φαρμακείο και το φάρμακο έχει λήξει πριν λίγο (διάστημα μικρότερο από 2-3 μήνες) και έχει φυλαχθεί με τον ορθό τρόπο, τότε το φάρμακο μπορεί κατά κανόνα να καταναλωθεί χωρίς κίνδυνο.
Πολλοί πιστεύουν ότι το φάρμακο μπορεί να γίνει και επικίνδυνο μετά την ημερομηνία λήξης. Αυτός ο κίνδυνος συνήθως δεν υπάρχει. Το πρόβλημα είναι ότι μειώνεται, με το χρόνο, κατά κάτι (πολύ λίγο) η δραστικότητα του φαρμάκου. Έτσι λοιπόν, οι στερεές από του στόματος μορφές (δισκία, καψάκια κλπ), κατά κανόνα μπορεί να καταναλωθούν με ασφάλεια και μεγάλα χρονικά διαστήματα μετά την ημερομηνία λήξης (6 – 12 μήνες). Οι υγρές μορφές είναι περισσότερο ευαίσθητες και γενικώς πρέπει να είναι κανείς πιο προσεκτικός με αυτές, ιδιαιτέρως αν έχουν ανοιχθεί τα φιαλίδια και έχει καταναλωθεί μια ποσότητα. Σιρόπια με στερεά υπολείμματα στο πώμα και άλλες εμφανείς αλλοιώσεις, είναι δηλωτικές χαμηλής ποιότητας του σκευάσματος. Τα ενέσιμα διαλύματα, εφόσον είναι διατηρημένα στη συσκευασία και σε σωστές συνθήκες, συνήθως είναι σταθερά για αρκετά μεγάλα διαστήματα (6-12 μήνες) και μετά την ημερομηνία λήξης τους, θα πρέπει όμως να γίνεται προσεκτικός έλεγχος της εμφάνισής τους από έμπειρο άτομο, πριν τη χορήγηση, και φυσικά πάντα εφόσον δεν υπάρχει εναλλακτική θεραπευτική επιλογή.
Η μεταφορά των φαρμάκων είναι πολύ επίσης σημαντική υπόθεση και πρέπει να γίνεται με απόλυτα ελεγχόμενο και υπεύθυνο τρόπο, όπως έχει περιγραφεί στην άδεια κυκλοφορίας του. Όλη η αλυσίδα από την έξοδο από το εργοστάσιο και μέχρι το φαρμακείο γίνεται με τον έλεγχο των αρμόδιων αρχών, που για όλη την Ευρώπη είναι Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΜΑ), και για την Ελλάδα ο Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΟΦ).
Επίσης η διάθεση φαρμάκων εκτός της νόμιμης γραμμής (Βιομηχανία – Φαρμακαποθήκη – Φαρμακείο – τελικός καταναλωτής ή Επαγγελματίας υγείας) είναι μη σύνομη και πρέπει να αποφεύγεται.
Συλλογή φαρμάκων από κοινωνικούς φορείς, χωρίς έλεγχο, της μέχρι τώρα αποθήκευσης και μεταφοράς πρέπει να αποφεύγεται, διότι είναι αδύνατον να ελεγχθεί η ποιότητα του τελικού προϊόντος, καθώς και λάθη ηθελημένα ή αθέλητα στο περιεχόμενο της συσκευασίας. Για παράδειγμα σε δισκία μέσα σε υάλινο περιέκτη, είναι δυνατόν να υπάρχουν διαφορετικά δισκία, από διαφορετικά προϊόντα, με πολύ μεγάλο κίνδυνο για την υγεία του τελικού λήπτη.
Όσον αφορά στα βιολογικά προϊόντα, που τα τελευταία χρόνια έχουν κατακλύσει την αγορά, εδώ θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί.
Ως βιολογικά ορίζονται προϊόντα που προέρχονται από βιολογική παρασκευή, και μπορεί να είναι εμβόλια, προϊόντα αίματος, αντισώματα, πρωτεΐνες, ορμόνες κλπ.
Τα βιολογικά προϊόντα, παρόλο που παρασκευάζονται με εξαιρετική προσοχή, έχουν την τάση να αλλοιώνονται με διαφορετικό τρόπο και ρυθμό, από αυτόν των μικρών μορίων. Παρόλο λοιπόν που συνήθως είναι συσκευασμένα υπό ειδικές συνθήκες και με κατάλληλα συντηρητικά, ώστε να διακινούνται και να αποθηκεύονται αναλλοίωτα για μεγάλα χρονικά διαστήματα, ωστόσο συνήθως πρέπει να βρίσκονται συνεχώς σε μικρή θερμοκρασία (ψυγεία ή ειδικά δοχεία με παγοκύστεις), απουσία φωτός (αδιαφανή δοχεία, καλυμμένοι καθετήρες κλπ), και να διαχειρίζονται με ειδικό τρόπο. Οι βιολογικοί παράγοντες χρειάζονται μεγαλύτερη προσοχή και εκεί η ημερομηνία λήξης μπορεί και να μη σημαίνει τίποτε, αν έχει γίνει παραβίαση του πρωτόκολλου φύλαξης ή/και μεταφοράς. Στους βιολογικούς παράγοντες δεν υπάρχει μόνο ο κίνδυνος απώλειας της δραστικότητας, ή ίσως κάποιος τοξικότερος μεταβολίτης, αλλά η δημιουργία μορίων με εξαιρετική αντιγονική συμπεριφορά που μπορεί να προκαλέσει άμεση ανοσοαντίδραση στον λήπτη, με μεγάλο κίνδυνο για την υγεία του.
Οι χρήστες φαρμάκων, συνήθως οι χρόνιοι ασθενείς και το περιβάλλον τους, πρέπει να εκπαιδευτεί για τα προϊόντα που χρησιμοποιούν, και να επιδεικνύουν μεγάλη ευαισθησία και προσοχή στη διαχείρισή τους.
Δεν πρέπει να ανταλλάσσουν και να διακινούν φάρμακα, δεν πρέπει να τα μπερδεύουν, πρέπει, σε κάθε αμφιβολία, να απευθύνονται σε ειδικό (ιατρό και φαρμακοποιό) και κυρίως δεν πρέπει να τα συστήνουν, ούτε να ακολουθούν συστάσεις μη ιατρών.
Δημήτριος Κούβελας
Καθηγητής Φαρμακολογίας & Κλινικής Φαρμακολογίας
Τμήμα Ιατρικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
